دردی از جنس هنر، هنری از جنس درد

۳۱ سال پیش درست ۲۰ روز پس از آغاز بهار، حیات حقیقی مردی شروع شد که گفتمان انقلاب اسلامی را در حرفه‌ خود به بهترین شکل بسط و شرح داده بود. کسی که در طول سال‌های دفاع مقدس قدم به جبهه‌ای تازه گذاشته بود با سلاح دوربین، نریشن و مونتاژ. کامران آوینی که تبدیل به مرتضی شد و با «فتح» شکوهمندانه‌ جنگ «روایت‌ها» در «روایت فتح»، رضایت و نگاه الهی را با خود همراه کرد تا پس از پایان جنگ ۸ ساله به سبک موشک و گلوله، در جبهه‌ای دیگر مبارزه را از سر بگیرد.

شاید ۲۰/۱/۷۲ مهر تاییدی بود بر نمره‌ی «بیست» و ممتاز سید مرتضی آوینی در کارنامه کاری و حیات دنیایی‌اش، شاید که...نه! حتماً گواه بر این بود که او در گفتمان هنر متعهد و انقلابی که مسیر و جانش را وقف آن کرد، «یکه تاز» بود و درد وغمی که با فهم ذات هنر به جان می‌خرید او را هم‌ مقصد ۷۲ داغ سرخ کربلا ساخت؛ اما این پرواز-اگرچه برای او رقم زننده‌ سعادت شد- برای زمینیانِ نیازمند به راه ناتمامش، خسرانی بود عظیم.

سید شهیدان اهل قلم در سال‌های ابتدایی پس از جنگ فرصت یافته بود تا دور از هیاهوی نبرد آتش و دود، یک مصداق عملی باشد از آنچه امام (ره) در منشور هنر خود می‌طلبید. امروز که به ثمره‌ همان چند سال می‌نگریم، حرف‌های تازه‌ای که می‌توانستند تا سال‌ها امتداد یافته و خط هنری انقلاب را به خوبی تشریح و دنبال کنند، به وضوح مشهودند؛ از مستندها و تولیدات تصویری تا کتاب‌های جمع‌ آوری شده و مقالات.

هنری برای مردم و متکی به مردم

او با حضورش مشغول گسترش سنگر «هنر مردمی» بود؛ هنری که هم حرف جامعه را می‌فهمد و هم درد جامعه را، هم لبخند بر لب‌ها می‌آورد و هم ذهن‌ها را به فکر فرو می‌برد و هم گاهی اشک در چشم‌ها می‌نشاند.  مهم‌تر از تمام این‌ها، هنری که نگاهش به مردم از بالا نبود، خود را برتر از مردم کوچه و بازار نمی‌دید بلکه عملاً در دل آن‌ها بود. آنان را در تولید روایتی از جنس خودشان دخیل می‌کرد و ذاتا متکی به مردم و فرهنگ اصیل آن‌ها بود. 

همین عنصر، آنچه آوینی به منحصه ظهور رسانده بود را هنر «مردمی و متعهد»ی می‌ساخت که برخلاف ظاهر ساده و باصفایش مردی اهل درد می‌طلبید تا بار پیشرفتش را به دوش بکشد. روح بزرگی همچون سید مرتضی بود که می‌توانست این هنرِ «برای مردم و متکی به مردم» را به مردم بشناسند و اسیر حواشی پررنگ و لعاب این عرصه نشود.

اگر مقصد پرواز است قفس ویران بهتر

به حق، برای رفتن و سپردن ادامه‌ راه به هم قطارانش زود بود اما او نمی‌توانست مرد عمل نباشد. گفت:«اگر مقصد پرواز است قفس ویران بهتر.» و نماند. گفت:«دل شکسته‌ی عاشق برای پرواز نیازی به بال ندارد.» و همان درد عمیق که در ذات هنر یافته بود را بهانه‌ پرکشیدن کرد.

سینمای انقلاب، سینمای مردم

امروز که به روزگار هنر و رسانه در کشور می‌نگریم و نسبت آن را با گفتمان هنر انقلاب و مطالبات منشور امام(ره)-همان دغدغه‌های مرتضای شهید- می‌سنجیم، به یک حلقه‌ مفقوده می‌رسیم. همان عنصری که آوینی به دنبال آن بود؛ حضور و دغدغه‌ی «مردم» بصورت اصیل و دور از شعارزدگی. 

در طی این چند دهه، اغلب تولیدات، جریانات و افراد فرهنگی و هنری، رفته ‌رفته با گرایش به رویکرد روشنفکری و یا یالعکس، دلسوزی افراطی، از عامه مردم فاصله گرفتند و تلاش کردند هریک از بیرون و با نگاه و زاویه دید خاصشان، نسخه‌ای برای آن‌ها تجویز کنند. به طبع نتیجه بصورت تدریجی برعکس شد و ذائقه و روحیه‌ای که مردم را به سمت آن کشاندند چیزی جز انفعال، رخوت، یأس و غم باقی نگذاشت.

کلام آخر

اگر امروز «حس نوروز نداشتن نسبت به ایام عید» تبدیل به ژانری پرتکرار در شبکه‌های اجتماعی می‌شود، اگر دلسوزی و همدلی و الفت میان قلب‌ها کمتر در رفتار افراد به چشم می‌خورد، اگر آثار سینمایی سخیف و بی‌محتوای طنز با اختلاف در صدر گیشه‌ها قرار می‌گیرند تا مسکّنی برای اندوه و خستگی‌های مفرط باشند و به هر طریقی به جای خوب کردن اصل حال دل، تنها لبخندی موقت بر لب بیاورند، به حتم رسانه‌ها و آثار هنری سهم قابل توجهی در این وضعیت دارند.

سهمی که تنها خود می‌توانند با اصلاح مسیرشان و حرکت به سمت دغدغه‌های حقیقتا مردمی، آسیب آن را جبران کرده و نقش خود را به درستی ایفا کنند. این امر، حضور هنرمندانی آزاده و اهل درد از جنس آوینی را می‌طلبد. طلبی که این روزها در تذکرها و اشاره‌های گاه و بیگاه رهبری هویداست؛ کسی که لقب «سید شهیدان اهل قلم» را به مرتضی داد و سوال مهمی که در تاریخ پرفراز و نشیب هنر این کشور در دهه‌های اخیر مطرح است را سالیان سال فریاد کرد:« کیست که درد هنر واقعی را به دوش بکشد و نوای دلنشین آن را در جامعهطنین انداز کند؟»